خبرنامه بانک اطلاعات مشاغل صنعتی و شهری

اغلب حمام ها را پیرامون مسجد و در بازار (مرکز شهر یا روستا) می ساختند. در سراسر ایران و حتی فراتر از مرزهای کشور، تعداد بی شماری گرمابه موقوفی وجود دارد. تعدد حمام های موقوفی که توسط افراد متمول، حکام و خیران وقف می شد، بیانگر توجه ویژه مردم به بهداشت و پاکیزگی بود. در گذشته، ثروتمندان از حمام های خصوصی که در منزل می ساختند و عوام از حمام های عمومی استفاده می کردند. بخشی از روز به حمام زنان و بخشی از روز به حمام مردان اختصاص داشت.

گرمابه

گرمابه به معنای ساختمان گرم از ترکیب دو واژه گرم + آبه تشکیل شده است.

در حمام، اعمالی چون شستشوی بدن، رگ زدن و حجامت، کیسه کشیدن، مشت و مال و قلنج گرفتن، رفع موهای زائد صورت و بدن، تقویت مو با داروهای گیاهی و … انجام می شد. حمام علاوه بر شستشوی و … مکانی برای اجتماع افراد، گفتگو، قلیان کشیدن و چای نوشیدن بود.

بنای حمام از چهار بخش اصلی تشکیل می شد که به ترتیب ورود عبارتند از:

۱- راهرو یا پله ورودی

۲- محوطه سربنیه

۳- میاندر

۴- فضای گرمخانه

معمولا بنای حمام را پایین تر از سطح زمین می ساختند تا علاوه بر گرم نگهداشتن فضای درون آن، از آب قنات ها با شیب دهی مناسب استفاده نمایند. افراد پس از پایین رفتن از پله و گذر از راهرو به سربنیه یا رختکن می رسیدند.

سربنیه

سربنیه فضایی هشت ضلعی و سرپوشیده بود. در میان فضای سربنیه حوضی نسبتا بزرگ خودنمایی می کرد. لبه حوض مکانی بود که قلیان، سینی چای و نوشیدنی قرار می دادند. در حاشیه سربنیه سکوهایی به منظور نشستن افراد و تعویض لباس وجود داشت.  بخش زیرین سکوها محلی برای قرار دادن کفش بود. در مجاورت در ورودی حمام میز یا تخت استاد حمامی قرار می گرفت که محل تسویه حساب مشتری محسوب می شد. در فضای سربنیه، تیرهایی جهت آویزان نمودن لباس و تعدادی قفسه با ابعاد مختلف به منظور نگهداری وسایل مشتریان وجود داشت.

میاندر

میاندر، راهرویی پر پیچ و خم بود که فضای سرد سربنیه را به فضای گرم گرمخانه مرتبط می ساخت. میاندر به منظور جلوگیری از اتلاف گرمای درون گرمخانه، ممانعت از دید مستقیم افراد به فضای گرمخانه و متعادل نمودن دمای بدن افراد ساخته می شد.